زمان مطالعه: 3 دقیقه
آن روی سکۀ همبستگی تیمی؛ فروپاشی تیمی
تحلیل رویدادهای گذشته به‌عنوان منبعی ارزشمند جهت برنامه‌ریزی‌های آتی حائز اهمیت بسیار است. ازاین‌رو در این مقاله تلاش شده تا با ارائه‌ی فرضیه‌ای در خصوص عوامل روان‌شناختی زمینه‌ساز ناکامی تیم ملی فوتبال کشورمان در جام ملتهای آسیا در سال ۲۰۱۹، زمینه تحلیل این رویداد فراهم شود.
دلیل تأکید بر واژه فرضیه به این دلیل است که “مشاهده” تنها یکی از راه‌های سنجش و ارزیابی در روانشناسی ورزش است و با تأکید به آن معمولاً نمی‌توان فرضیه‌ای را رد یا تائید کرد؛ حال‌آنکه این مشاهده تنها به آنچه رسانه‌ها بازتاب داده‌اند محدود می‌شود.
از طرف دیگر ذکر این مطلب حائز اهمیت است که پژوهشگران و نظریه‌پردازان حوزه‌های مختلف علوم انسانی همواره تلاش می‌کنند تا با نگاهی رادیکال به موضوعات و با فرض اینکه هیچ عامل یا متغیر مداخله‌گر ثانویه‌ای وجود ندارد، به تبیین مسائل و ارائه نظریات بپردازند. چراکه تنها در این صورت نظریه‌های آن‌ها توسعه یافته و خلأهای نظری آن شناسایی می‌شود؛ در غیر این صورت می‌توان به‌سادگی هر تناقضی در فرضیه را به عوامل مداخله‌گر دیگر نسبت داد.
در این تحلیل نیز از این سنت رایج در علوم انسانی پیروی شده و نگارنده علیرغم آگاهی از وجود متغیرها و عوامل روان‌شناختی و غیر روان‌شناختی مهم دیگر، فرض را بر آن می‌گذارد که مهم‌ترین عامل شکست تیم ملی فوتبال کشورمان، مسئله فروپاشی تیمی بوده است.
چنانچه بخواهیم تصویر ذهنی بینندگان از تیم ملی کشورمان را پیش از بازی با ژاپن توصیف کنیم، به چندین واژه ازجمله جنگنده و سرسخت، همبسته، منضبط، متمرکز، و دارای رهبر اشاره خواهیم کرد. بااین‌حال این تصویر ذهنی پس از به ثمر رسیدن گل اول به‌سرعت و به‌شدت تغییر کرده و مخاطب، خود را در برابر تیمی بی‌انضباط، نامتمرکز، ناهماهنگ و فروپاشیده می‌بیند.
نکته مهم این است که این تعارض در ذهن بازیکنان تیم ملی فوتبال کشورمان نیز به‌سرعت ایجاد می‌شود؛ تصور کنید ملی‌پوشی که تیم خود را متمرکز، جنگنده، شکست‌ناپذیر (بدون گل خورده) و منضبط (خصوصاً در خط دفاعی) تصور می‌کرده، ناگهان در صحنه گل اول تمامی نگرش‌های خود را در تعارض با موقعیت می‌بیند. این مسئله زمانی مهم‌تر می‌شود که بدانیم در علم روانشناسی، تعارض به‌عنوان ریشه اصلی اضطراب در نظر گرفته می‌شود؛ اضطرابی که حتی در چهره و واکنش‌های ورزشکار باتجربه‌ای همچون اشکان دژاگه (حتی پس از تعویض و روی نیمکت) نیز نمود داشت.
در ادامه مرور تعریفی ساده از فروپاشی تیمی در ورزش به بررسی دقیق‌تر مسئله کمک می‌کند: “فروپاشی تیمی در ورزش به حالتی اطلاق می‌شود که چندین بازیکن یک تیم به‌طور ناگهانی و از لحظه‌ای خاص (پس از اتفاقی مشخص)، افت شدیدی را در عملکرد خود نشان دهند”. به وضوح می‌توان دریافت که اتفاقات مسابقه فوتبال بین تیم‌های ملی ایران و ژاپن تمامی مؤلفه‌های مربوط به تعریف فوق را دارد و به‌روشنی نمونه بارزی از یک فروپاشی تیمی را شاهد بوده‌ایم.
صحت این تبیین زمانی مشهودتر خواهد شد که بدانیم علاوه بر افت شدید عملکرد، این پدیده پیامدهای دیگری ازجمله افزایش اضطراب، کاهش تمرکز، رفتار پرخاشگرانه، نومیدی، عدم مسئولیت‌پذیری، بازی عجولانه، و سرزنش دیگران را نیز به همراه دارد – مسائلی که در تیم ایران بارز بودند!
از عوامل زمینه‌ساز بروز فروپاشی تیمی در ورزش می‌توان به حساسیت مسابقه و اضطراب زیاد بازیکنان در خصوص نتیجه رقابت (نتیجه گرایی) اشاره کرد. مسابقه نیمه‌نهایی جام ملتهای آسیا ۲۰۱۹ بین تیم‌های ایران و ژاپن نیز مسابقه حساس و اضطراب‌آور برای بازیکنان تیم ملی ایران بود، چراکه عوامل ویرانگری همچون فعالیت‌های رسانه‌ای اشتباه، سیستم پاداش‌دهی معیوب (انگیزش بیرونی)، تعیین نتیجه رقابت به عنوان ملاکی برای تصمیم‌گیری در خصوص ادامه همکاری با سرمربی تیم، و عدم آمادگی ذهنی برای مواجهه با پیشی گرفتن حریف (نداشتن نقشه جایگزین) زمینه بروز اضطراب شدید در بین بازیکنان را فراهم کرده بودند.
در کنار همه مسائل مطرح‌شده، قابل تأملترین موضوع این است که در تیم‌هایی که همبستگی تیمی در ورزش بین اعضای آن زیاد است، انتشار این حالت شدیدتر و سریعتر خواهد بود (مانند انتشار بیماری بین افرادی که به لحاظ فیزیکی به یکدیگر نزدیک‌تر هستند). بنابراین آن چیزی که کادر فنی تیم ملی زمانی در حدود هشت سال را صرف دستیابی به آن کرده بود (همبستگی تیمی)، به پاشنه آشیل تیم ملی تبدیل شد؛ چراکه مسائل روانشناسی در ورزش مانند پازلی است که می‌بایست تمامی قطعات آن در کنار یکدیگر قرار گیرند تا نتیجه مطلوب حاصل شود و اتکا به دانش و تجربه مربی ممکن است علیرغم بهبود شرایط روانی تیم در زمان‌های خاص، در موقعیت‌های حساس آسیب‌های غیر قابل جبرانی به بار آورد. ازاین‌رو حضور روانشناسان ورزشی در کلیه تیم‌های ورزشی جهت بررسی همه‌جانبه مسائل و انجام مداخلات بهنگام چه در زمان آماده‌سازی و چه در زمان رقابت غیر قابل اجتناب می‌باشد.
به قلم ایمان صحرائیان
روانشناس ورزشی